3 Haziran 2014Türkiye’de Erken Çocukluk Bakım ve Eğitim Hizmetlerine Yönelik Tespitler
(metne ulaşmak için tıklayın)
Erken Çocukluk Bakım ve Eğitim Hizmetlerinin Eksikliği Kadınları Nasıl Etkiliyor?
Türkiye’de erken çocukluk bakım ve eğitim hizmetlerinin kurumsallaşması geç kalmış bulunuyor ve bu hizmetler ihtiyacı karşılayacak kadar yaygın değil. Konuyla ilgili yapılan çalışmalar bu durumun çocukların gelişimi ve eğitimini olumsuz olarak etkilediği üzerine yoğunlaşıyor. Bununla birlikte, çocuk bakımı kadınlar tarafından üstlenilmesi beklenen toplumsal cinsiyet rollerinden biri olduğu için bu hizmetin hala esas olarak evde kadınlar tarafından verilmesinin beklendiğinin ve bu durumun kadınların hayatlarını en az çocuklar kadar olumsuz etkilediğinin altını çizmek gerekiyor. Biliyoruz ki pek çok kadın, çocuk bakım yükünü (ki buna yaşlı, sakat, hasta bakımı da dâhildir) erkeklerle eşit paylaşamadığı ve çocuk bakım hizmeti kamusal olarak sunulmadığı için toplumsal yaşama ve istihdama katılamıyor. İstihdama katılsa bile çalışma yaşamında uzun süre kalamıyor ya da ücret eşitliği, kariyer olanağı bulunan mesleklerde istihdam edilme gibi konularda erkeklerle eşit koşullara sahip değil. Bu nedenle, çocuk bakımının kadınlarla erkekler arasında eşit paylaşılması ile erken çocukluk bakım ve eğitim hizmetlerinin kamusal bir hizmet olarak sunulması ve bu hizmetin yaygınlaştırılması kadınlar için hayati nitelikte.
Son dönemlerde kadın istihdamının arttırılması konusu hükümet tarafından sık sık gündeme getiriliyor; ancak konu kadının değil “ailenin” güçlendirilmesi ekseninde değerlendirildiği için kadınların hem çalışıp hem de çocuk bakacağı bir model üzerine yoğunlaşılıyor. Bu da kadınların kısmi zamanlı işlere hapsedilmesi anlamı taşıyor. Kadın istihdamını arttırma söylemi üzerinden işgücü piyasasının eğretileştirilmeye çalışıldığına tanık oluyoruz. Birçok kadın bakım yükümlülüklerini devredemediği için evden, güvencesiz ve kayıt dışı çalışmaya mahkum ediliyor. Bunun yanı sıra çocuk bakımı ve diğer bakım yükleri, kadınların kayıtlı ve insana yaraşır işlerde çalışabilmek için gerekli olduğu düşünülen vasıfları kazanabilmelerinin önündeki en temel engel olduğundan, kadınlar kayıt-dışı işler dışında iş bulamıyor.
Devlet kurumsal, yeterli sayıda ve kalitede hizmet sağlamadığı gibi, işverenin kreş açma yükümlülüğünü de mümkün olduğunca hafifletiyor. Yasaya göre yalnızca 150 üstü kadın çalışanı olan işyerlerinin kreş açma zorunluluğu var. Türkiye’de daha çok küçük ve orta ölçekli işletmelerin yoğun olduğu düşünüldüğünde anlamsız kalan bu madde, bakım yükümlüğünü yalnızca kadının sorumluluğu olarak gören anlayışın bir yansıması. Bu anlayış, kadınlar ve erkeklerin eşit haklara sahip olduğunu düzenleyen Anayasa’nın 10. Maddesine ve çalışmanın herkesin hakkı olduğunu vurgulayan 49. Maddesine de aykırılık taşıyor; çünkü çocuk bakımı ve diğer bakım yükümlülükleri kadınların çalışma yaşamına katılmasına engel oluyor.
Erken Çocukluk Bakım ve Eğitim Hizmetlerine Yönelik KEİG Platformu Çalışmaları
Geçtiğimiz yıl Kreş Haktır Platformu’nun başlattığı erken çocukluk bakım ve eğitim hizmetlerini konu alan kreş kampanyasını, bu yıl Kreş Haktırın kurucularından ve bileşenlerinden biri olarak sürdürdük. KEİG Platformu olarak, bu hizmetlerin yaygınlaştırılmasının kadınların hayatlarını ve istihdama katılmalarını doğrudan etkilediğini ve bu noktada son derece önemli olduğunu savunuyoruz. Bununla birlikte bu hizmetlerin yaygınlaştırılabilmesi için öncelikle ihtiyacın belirlenmesi ve düzenlemelerin ona göre yapılması önemli. Bu noktada, bulunduğumuz 13 ilde hali hazırdaki durumun ne olduğunu, var olan hizmetlerin nicel ve nitel durumlarını belirlemeye çalıştık.
Bu kapsamda 13 ilde (Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Çanakkale, Denizli, Diyarbakır, İstanbul, İzmir, Mersin, Trabzon, Urfa, Van) işyerlerinin kreş ve emzirme odası açma zorunluluklarını yerine getirip getirmediklerini, bununla ilgili bir denetim olup olmadığını tespit etmek üzere ilgili kurumlara bilgi edinme başvuruları yaptık. Merkezi ve yerel yönetimlere ait kreşlerin durumlarını araştırdık. Yanı sıra çalışma kapsamında, yerel seçimler öncesinde belediye başkan adayları, kreş açma sözü verdikleri sözleşmeler imzaladı.
Öncelikle 13 ilde SGK İl Müdürlükleri, İl Teftiş Kurulları ve İŞKUR İl Müdürlüklerine bulunduğumuz bilgi edinme başvurularında 150 üstü kadın çalıştıran işyerlerinin sayılarını, kreşlerinin olup olmadığını, 100 üstü kadın çalıştıran işyerlerinin sayılarını ve emzirme odasına sahip olup olmadıklarını, denetimin yapılıp yapılmadığını sorduk. Ancak, başvurularımıza gelen ilk yanıtların kurumların kendi belirledikleri soruya verdikleri yanıtlar ile sınırlı olduğunu gördüğümüzde başvuruları bu illerde yasa gereği kreş açmakla yükümlü olan işyerleri sayısını saptamak ve yasal koşulun iller düzeyindeki geçerliliğini ölçmek ile sınırlandırdık.
Bu süreç oldukça uzun sürdü. Neredeyse tüm illerde SGK İl Müdürlükleri, İl Teftiş Kurulları, İŞKUR İl Müdürlükleri kendilerinde bilgi bulunmamasından dolayı başvurularımızı birbirlerine yönlendirdiler. Yanıt alabildiğimiz tüm illerde genel olarak 100 ve 150 üstü kadın çalışanı olan işyeri sayısı oldukça düşük. SGK genel verilerine [1] baktığımızda 100 üzeri toplam çalışanı olan işyeri sayısı Adana’da 263, Ankara’da 1 026, Çanakkale’de 54, Denizli’de 207 iken 100 üzerinde kadın çalışanı olan işyeri sayısı ise Adana’da 65, Ankara’da 367, Çanakkale’de 12, Denizli’de 96. Yani Tablo-1’den de görüldüğü üzere bu illerde genel olarak 100 üstü toplam çalışanı olan işyeri sayısı zaten az, bu işyerleri içinde 100 üstü kadın çalışanı olan işyeri sayısı ise daha da az.
Tablo-1: Çalışan Sayısına Göre İşyerleri
Emzirme odası ve kreş açma zorunluluğu olan bu işyerlerinin kaçının bu zorunluluğa uyduğuyla ilgili sorumuza ise yanıt alamadık. Türkiye’de genel olarak hem 100 ve 150 üzeri kadın çalışanı olan işyeri sayısı oldukça düşük hem de bu işyerlerinin verdiği kreş ve emzirme odası hizmeti yok denecek kadar az. Gerekli denetimler de yapılmıyor. Bu durum, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Faruk Çelik’in açıkladığı rakamlardan da görülüyor. Çelik’in, Meclis’te verilen bir soru önergesi için yaptığı bu açıklamaya göre [2], Türkiye’de 150’den fazla kadın çalışanı bulunan 1658 resmi kurum ve 7204 özel şirket bulunuyor. 2012 yılında 100’den fazla kadın çalıştıran 299 işyeri denetlenebilmiş. Denetimi yapılan 300 işyeri arasında 127’sinde emzirme odası olması gerektiği halde 81’nin böyle bir oda kurmadığı, kreş açması gereken 172 işyerinden 76’sında ise kreş olmadığı anlaşılıyor.
Bilgi edinme başvurularından çok kısıtlı ve tek konuda yanıt almamıza rağmen, bu sonucun da birçok şey anlattığını düşünüyoruz. Bu yanıtlardan, 150 üstü kadın çalışanı olan işyeri sayısının ne kadar az olduğunu, bu durumda yasada yer alan 150 üstü kadın çalışanı olan işyerlerinde kreş açma zorunluluğu bulunmasının bir anlam ifade etmediğini bir kez daha görmüş olduk.
İllerdeki toplam kreş, gündüz bakımevi, anaokulu ve anasınıfı sayıları ile çocuk sayılarını ise MEB’in Milli Eğitim İstatistikleri’nden yararlanarak derledik. Buna göre, Adana’da 0-5 yaş arası 200 binin üzerindeki çocuk nüfusa karşılık, bakım ve eğitim hizmeti veren 591 kurum bulunuyor. Benzer verilere diğer iller için baktığımızda Ankara’da 400 binin üzerinde çocuk nüfusa, 1 318 kurum; Antalya’da yaklaşık 200 bin çocuk nüfusa, 720 kurum; Bursa’da yaklaşık 250 bin çocuk nüfusa, 669 kurum; Çanakkale’de yaklaşık 30 bin çocuk nüfusa, 177 kurum; Denizli’de 75 binin üzerinde çocuk nüfusa, 398 kurum; Diyarbakır’da yaklaşık 230 bin çocuk nüfusa, 800 kurum; İstanbul’da yaklaşık 1 milyon 350 bin çocuk nüfusa, 2 626 kurum; İzmir’de 300 binin üzerinde çocuk nüfusa, 1 188 kurum; Kocaeli’nde 150 binin üzerinde çocuk nüfusa, 450 kurum; Mersin’de yaklaşık 170 bin çocuk nüfusa, 578 kurum; Trabzon’da 60 bin civarında çocuk nüfusa, 325 kurum; Urfa’da yaklaşık 320 bin çocuk nüfusa, 944 kurum ve Van’da 160 bin civarı çocuk nüfusa, 646 kurum düştüğünü görüyoruz. Erken çocukluk bakım ve eğitim hizmetlerinin yeterince sunulmadığı ve ihtiyacı karşılayamadığı, bu verilerden de açıklıkla ortaya çıkıyor.
Erken çocukluk bakım ve eğitim hizmetlerine yönelik sayısal durumu belirlemenin yanı sıra hizmetlerin nasıl sunulduğuyla ilgili bilgi edinmeye de çalıştık. Bunun için illerde bulunan bazı kreşlere izleme ziyaretlerimiz oldu. Bu ziyaretlerde var olan kreşlerin bakım ve eğitim hizmetini nasıl, hangi saatlerde, hangi koşullarda vb. sunduğunu belirledik.
Örneğin, İzmir’de, İzmir Büyükşehir Belediyesi’ne ait bir şirket olan İzelman’ın işlettiği kreşi ziyaret ettik. Kreşte, 1-5,5 yaş arası çocuklar için hizmet verildiği, belediye çalışanlarından görece daha uygun bir ücret alınırken diğer yararlananlardan yüksek denilebilecek ücretler talep edildiği görülüyor. Servis ücretleri de veliler tarafından karşılanıyor. MEB müfredatıyla uyumlu bir eğitim programına sahip olan kreş 80 çocuk kapasiteli.
İstanbul’da da yerel yönetimlere ait 2 kreşi ziyaret ettik. Şişli ve Kartal Belediyelerine ait olan bu kreşleri herhangi bir şirket değil doğrudan belediyelerin kendisi işletiyor ve özel kreşlere göre çok daha düşük ücretlerle hizmet sunuluyor. 0-3 yaş arası çocuklar için bakım hizmeti şu an için yok; ancak gündeme aldıkları belirtiliyor. Şişli Belediyesi’ne ait 6 kreş, Kartal Belediyesi’ne ait 11 kreş bulunuyor ve finansman velilerden alınan ücretler dışında Belediye tarafından karşılanıyor. Sosyo-ekonomik duruma göre ücret alınmayan çocukların sayısı da bir hayli fazla. İki belediye de seçim beyannamelerinde daha fazla kreş, her mahalleye bir kreş gibi ifadelere yer verdi.
Çanakkalede ise Ali Ağaoğlu Anaokulu, Çanakkale Belediyesi Esenler Sosyal Yaşam Evi, Kepez Belediyesi ve Yenice Belediyesi kreşlerini ziyaret ettik. İzlemelerde genel olarak iki noktanın öne çıktığını söylemek mümkün:0-3 yaşındaki çocukların bakımına yönelik bir hizmet bulunmaması ve kurum bünyesindeki aile eğitimlerinin genellikle anneye “annelik öğretimi”nde yoğunlaşması. Ziyaretler sonucunda, Çanakkale’de doğrudan belediyeler tarafından yürütülen kapsamlı bir okul öncesi hizmetin bulunmadığı da saptandı. Buna karşın belediyelerin Milli Eğitim ile birlikte 3-6 yaş sonrası çocuklara, özel kreşlere göre çok daha uygun fiyatlarda bakım hizmeti sağladığını söylemek mümkün. Bu durum, bakım hizmetlerinin devlet tarafından yürütülmesinin önemini bir kez daha ortaya koyuyor.
Adana’da, Yüreğir Belediyesi bünyesinde hizmet veren 11 adet Kültür Evi’nde sunulan kurs, seminer ve dershanecilik hizmetlerinden faydalanan kadınlar için Kültür Evleri içinde ana sınıfları bulunuyor. 2-5 yaş arasındaki çocuklar, 25 çocuk kapasiteli anasınıflarından sabah ve öğlen grupları şeklinde faydalanabiliyor. Yanı sıra, Belediye, mevsimlik işçiliğin yaygın olduğu Doğukent Bölgesi’nde UNICEF işbirliği ile mevsimlik işçilerin çocukları için çocuk evi açmış bulunuyor. Ayrıca kentte uygulama sınıfı bulunan iki okuldan biri olan Atatürk Kız Teknik ve Meslek Lisesi’ne yaptığımız ziyarette, okulun yer aldığı bölgede kadın istihdamının düşük olması ve çocuk bakımına ilişkin yükümlülüğün annenin sorumluluğunda görülmesi nedeniyle 80 kişilik kapasitenin 50’sinin dolduğunu öğrendik.3-6 yaş çocuklara hizmet veren okulda ulaşım velilerce sağlanıyor; tümü kadın 11 stajyer, 3 öğretmen, 1 aşçı ve 1 temizlik görevlisi çocuklara hizmet veriyor. Tam gün ücreti 250, yarım gün ücreti 110 TL.
Urfa’da ise GAP İdaresine bağlı Ahmet Yesevi Çok Amaçlı Toplum Merkezi (ÇATOM) ve Urfa Viranşehir Belediyesi Avşîn Baxçên Zarokan Kreşlerini ziyaret ettik.
Ahmet Yesevi Mahallesi’nde hizmet veren ÇATOM’da mesleki eğitim kurslarına katılan kadınların 3-6 yaş arasındaki çocukları için bir çocuk odası bulunuyor. 35 çocuk bu hizmetten yararlanıyor. Görüştüğümüz yetkili, kadınların ÇATOM çalışmalarına katılımlarında çocuk bakım hizmetinin en önemli ihtiyaç olduğunun altını çizdi. Altı çizilen diğer konu ise eğitmenlere asgari ücret verilmesinin üniversitelerin çocuk gelişim mezunları için bu tür kurumları tercih edilebilir olmaktan çıkarıyor olması oldu.
Viranşehir Belediyesi’ne ait kreşte ise 3-6 yaş arası çocuklara 09.00-17.00 arasında ücretsiz olarak hizmet veriliyor. Kreşin en önemli özelliklerinden biri, anadilinde hizmet verebilmesi.3 eğitmen ve 2 yardımcı eğitmenin görev yaptığı kreşte uyku odaları, mutfak ve oyun odalarının yanı sıra 3 derslik bulunuyor. Eğitmenler çocuk gelişimi mezunu ve Belediyenin kadın destek merkezinden toplumsal cinsiyet eğitimi almış. Ücretsiz olması, anadilinde hizmet sunması, eğitmenlerin toplumsal cinsiyet eğitimi almış olması gibi birçok özelliğiyle bu kreşin önemli bir örnek oluşturduğunu belirtmeliyiz.
Ankara’da yaptığımız izleme ziyaretleri ise kimi bakanlıkların kreşlerine oldu. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na ait 2-6 yaş arası için 100 çocuk kapasiteli bir adet kreş bulunuyor. Personelin çocukları için 300 TL olan kreş ücreti, dışardan gelen çocuklar için 400 TL. Öğretmenler meslek lisesi mezunu ve asgari ücret alıyorlar. Özel kreşlerin bağlı bulunduğu Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın kreşini ziyaret etmek istediğimizde ise Bakanlığın kendisine ait personeli için bir kreşi olmadığını öğrendik.
İllerde yürüttüğümüz bir diğer çalışma ise, yerel seçimlerdeki belediye başkan adaylarına kreş açma sözü verdikleri sözleşmeler imzalamalarına yönelikti. Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin (CEDAW) ilgili maddelerinde atfen hazırlanan bu sözleşmede ildeki çocuk ve kreş sayıları arasındaki orantısızlık verildikten sonra, adayların belediye başkanı olarak seçildikleri takdirde kreş açma ve konuyla ilgili çalışma sözleri yer alıyor.
Sözleşmeleri Adana, Antalya, İzmir, Urfa, Denizli ve Trabzon’da HDP, BDP, DSP, CHP ve MHP’li bazı il ve ilçe belediye başkan adayları imzaladı. İstanbul’da CHP’li Bakırköy Belediye Başkan adayı sözleşmeyi imzalamamakla birlikte konuyla ilgili çalışmaları sürdüreceği sözünü verdi. Sözleşmeleri imzalayan toplamda 16 Belediye Başkan adayından seçimi kazananlar Adana Büyükşehir Belediye Başkanı, Adana/Seyhan Belediye Başkanı, Adana/Çukurova Belediye Başkanı, Antalya/Muratpaşa Belediye Başkanı ve Çanakkale Belediye Başkanı oldu. Bundan sonraki süreçte, bu sözleşmelerin takibi yapılacak ve basın ve kamuoyu ile de paylaşılacak.
[1] http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr/kurumsal/istatistikler/sgk_istatistik_yilliklari/
[2] http://www.radikal.com.tr/turkiye/isyerinde_krese_yer_yok-1145289
