GENELGENİN ARDINDAN İSTİHDAMDA KADININ DURUMU ARAŞTIRMASI*
ÖNSÖZSon yıllarda Türkiye’de kadın emeği ve istihdamı konusu farklı görüşlerin gündeminde -çeşitli boyutlarıyla- sıkça yer almaya başlamıştır. Bu noktada kadın hareketi ve emek örgütlenmelerinin yanında, hükümet yetkililerinden, işverenlere ve hatta uluslararası örgüt temsilcilerine kadar geniş bir kesim, kadın istihdamı oranının düşük olmasını sorunsallaştırmakta, kadın istihdamının artırılmasının çeşitli nedenlerle gerekli olduğunu vurgulamaktadır. “Kadın istihdamının düşüklüğü” saptaması, tüm aktörlerin pozisyon ve öncelikleri bağlamında farklı motivasyonlara sahip olmakla birlikte belli kesimlerin konuyla ilgilenme nedenleri ile söylem ve çözüm önerilerinin ortaklaştığı görülmektedir. Örneğin hükümet ve işveren cephesinden konuya bakıldığında, kadın istihdamının OECD ve AB ülkelerine göre düşüklüğü gibi sadece niceliksel yönünün dikkate alındığı görülmektedir. Bu noktada kadın istihdamının düşüklüğü “sosyal kalkınma”, “beşeri sermaye yatırımları” ve AB uyum politikaları (kadın istihdamının –yıllardır zaten düşük olmasına rağmen- özellikle son yıllarda gündeme taşınması da büyük ölçüde bu politikalarla ilişkilidir) bağlamında büyük bir sorun olarak görülmektedir. Çözüm olarak kadın istihdamı oranının artırılması sunulurken, bu artışın özellikle “ülke kalkınmasına sağlayacağı katkı” ön plana çıkarılmakta, “işgücünün israf olmaması” gerekliliği vurgulanmaktadır.
Kadın hareketi ve emek örgütlenmeleri içindeki kadınlar ise sadece kadın istihdamının niceliğine değil aynı zamanda niteliğine de bakmanın önemli olduğuna yıllardır dikkat çekmektedir. Son yıllarda hem kadın hareketinin çabaları hem de diğer aktörlerin ihtiyaçlarının kesişiminde kadın istihdamının artırılmasına yönelik politika ve projeler oluşturulmuştur. Kadın Emeği ve İstihdamı Girişimi (KEİG) Platformu, 2006 yılından bu yana kadın emeğinin görünürlüğünü artırmayı ve kadın istihdamını insana yakışır iş imkânlarını sağlayacak şekilde yükseltmeyi hedefleyen çalışmalar yapmaktadır. Böylelikle yerel ve merkezi mekanizmalar aracılığıyla kadın emeği ve istihdamını etkileyebilecek her türlü ekonomik ve sosyal politikayı belirleme ve yönlendirmede aktif rol oynamaya çabalamaktadır.
Kadın istihdamının artırılmasına ve kadınların ekonomik anlamda güçlenmesine yönelik üretilen pek çok politika ve belgenin hedeflediği sonuçlara ulaştığını söylemek, bunca çabaya rağmen, mümkün değildir. Bunun zihniyet yapısından, patriyarkal kapitalist ilişkilere kadar pek çok sebebi olabilir. Sekizinci ve Dokuzuncu Kalkınma Planları, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Eylem Planları, TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu çalışmaları, ILO sözleşmeleri ve AB Uyum süreci programları gibi uluslararası ve ulusal ölçekli belge ve yapılanmalar, çeşitli projelerle bütünsellik arz edecek şekilde düzenlenmektedir. Ancak, uygulamada bunların etkisinin oldukça sınırlı kaldığını düşünmekteyiz. 2010 yılında çıkarılan “Kadın İstihdamının Artırılması ve Fırsat Eşitliğinin Sağlanması” konulu Başbakanlık Genelgesi de aynı yaklaşımı kurumlara görev ve sorumluluk yükleyerek somutlaştırmıştır. Genelgenin hedefi “kadınların sosyo-ekonomik konumlarının güçlendirilmesi, toplumsal yaşamda kadın erkek eşitliğinin sağlanması, sürdürülebilir ekonomik büyüme ve sosyal kalkınma amaçlarına ulaşılabilmesi için kadınların istihdamının artırılması ve eşit işe eşit ücret imkânının sağlanması” olarak belirtilmiştir. Söz konusu Genelgede, bahsi geçen düzenlemeler kadın hareketinin ve elbette kadın hareketinin bileşenlerinden biri olan KEİG platformunun yıllarca savunduğu taleplerin bir kısmıyla da kesişmektedir. Tüm bunlara rağmen söz konusu somut düzenlemelerle gündelik hayatta karşılaşılmaması, hatta Genelge tedbirlerinin aksi yöndeki uygulamaların sıkça şikayet konusu olması dikkat çekmektedir. Bu gözlemden esinlenerek bir ihtiyaç analizi yapmanın hem KEİG platformuna üye kadın örgütlerinin politika üretimine yerelden dahil olmaları için yöntem belirlemek, hem de savunulacak politikaları illerdeki kadın istihdamının durumuna göre gözden geçirmek için gerekli olduğu KEİG Platformu üyeleri tarafından saptanmıştır. Böylelikle KEİG Platfotmu üyesi kadın örgütlerinin bulunduğu 12 ilde (Adana, Ankara, Antalya, Çanakkale, Denizli, Diyarbakır, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Şanlıurfa, Trabzon ve Van) “Genelgenin Ardından İstihdamda Kadının Durumu” araştırması yapılmıştır. Araştırma, bir ihtiyaç analizi olarak şekillenmiştir ve belirtilen hedefler bağlamında Genelgenin uygulamaya nasıl yansıdığını incelemeyi ve kadın istihdamına yönelik çalışma ve faaliyetlerin yönünü belirlemeyi amaçlamaktadır.
Araştırmanın ilk aşamasında Genelgede de belirtilen kurumların ve kuruluşların , projelerinin, hizmet içi eğitim programlarının stratejik plan ve benzeri belgelerin incelenmesi, il işgücü piyasası analizi, mesleki eğitim materyallerinin gözden geçirilmesi, organize sanayi bölgelerinde kreş olup olmadığının sınanması ve kadın istihdamının iller bazında durumunun saptanmasına ayrılmıştır. İkinci aşamada, 2012 yılının Haziran ve Temmuz aylarında Genelgenin doğrudan ya da dolaylı sorumlu kıldığı çeşitli kamu kurumları, odalar, sendikaların kadın grupları, kadın örgütleri ve yerelde istihdamla ilgili ön plana çıkan diğer kurumlarla toplamda 120’yi aşkın yüz yüze görüşme yapılmıştır. Bu görüşmeler sırasında da çeşitli veriler elde edilmiştir. Ancak, ilk dizi görüşmelerin ardından, “Kadın İstihdamı Ulusal İzleme ve Koordinasyon Kurulu” gibi bazı oluşumlara ve bazı projelere ilişkin daha fazla bilgi edinilmesi gerekliliği açığa çıkmıştır. Genel olarak cinsiyetlendirilmiş veri ve izleme ve değerlendirme sonuçlarının eksikliği çalışmanın her aşamasında hissedilmiştir. Araştırmanın ilk iki aşaması, 17 Ekim 2012 tarihinde gerçekleştirilen toplantı ile sonlandırılmıştır. Toplantıda kadın örgütlerinin araştırma sırasında topladıkları bilgiler ve yaşadıkları süreçlere dair gözlemleri araştırmanın ilk saptamaları ile birleştirilmiş ve bir yol haritası çıkarılmıştır. Bu bağlamda bir ara değerlendirme olarak kabul edebileceğimiz bu metinde, 12 ilde görüşme yapılabilen kurumlar ve kadın örgütlerinden edinilen bilgiler ile genelgede bahsi geçen metinlerden elde edilen verilerin değerlendirmesi yer almıştır. Araştırmanın, bir ihtiyaç analizi olduğu söylenebilir. Ancak yöntem ihtiyaç analizine uygun hazırlanmışken, sonuçlar itibarıyla eylem araştırmaya (action research) dönüşmüştür. Araştırmanın kamu kurum ve kuruluşlarına KEİG platformu üyesi kadın örgütleriyle birlikte gidilmiş ve genelgenin 13 maddesine göre hazırlanan sorular beraberce sorulmuştur. Özellikle Genelgenin maddeleri içinde belirtilen ve doğrudan kadın örgütlerini ilgilendiren gelişmelerin (kadın STK’larla işbirliği uyarısı veya il istihdam ve mesleki eğitim kurullarında kadın STK temsilcilerine yer verme emri gibi) muhataplar tarafından sorgulanması süreci o andan itibaren etkilemeye başlamıştır. Görüşme sırasında ve sonrasında kadın örgütlerinin kamu kurumlarıyla kimi zaman güçlü kimi zaman zayıf olan ilişkilerinde görülen değişiklikler, genellikle olumlu yönde olmuştur. Bu niteliğiyle, hem ilk iki aşamada yereldeki kadın örgütleriyle yaratılan etkinin sonuçlarını almak hem de üst ölçekte kurulan kurul ve oluşturulan projelerin izlenmesi anlamında, araştırma devam etmektedir. Okumakta olduğunuz metin araştırmanın ilk iki kısmının bir ara değerlendirmesi niteliğindedir. Araştırma kapsamında kadın istihdamının 12 ilde ne yönde dönüştüğüne ilişkin çeşitli bilgiler de elde edilmiştir. Zira ara değerlendirme kapsamında bunlara yer verilmemiştir. Ancak iller bazında bilgilerin ayrıntılı olarak katılacağı genel değerlendirmede, ilin demografik ve ekonomik verileri ile birlikte ile özgü eğilimler de saptanacaktır. Bu rapor, bu çalışmanın ilk sonuçlarını tartışmaya açmayı amaçlamaktadır. Raporla birlikte yereldeki etkileşimi kamuoyu aracılıyla ulusal ölçekte de sağlamayı ummaktayız.
KEİG Platformu, Kasım 2012
Araştırma ara raporunun metnine buradan ulaşabilirsiniz.
“Kadın İstihdamının Artırılması ve Fırsat Eşitliğinin Sağlanması” Genelgesine buradan ulaşabilirsiniz.
* Bu rapordan kaynak göstermek kaydıyla yararlanılabilir.
